Bir önceki yazımda DEHB(ADHD) tiplerinden ve farklarından bahsetmiştim. Bu yazımda ise psikiyatrların DEHB teşhisi koyarken başlıca dikkat ettikleri belirtilerden bahsedeceğim. Tabi ki sadece bu etkilere bakmıyorlar ama farkındalığınızı arttırmak için faydası olacağını düşünüyorum.
Özellikle belirtmek istiyorum ki, ben psikoloji ya da psikiyatri eğitimi almış birisi değilim. Bu içerikteki bilgiler sadece yaptığım araştırmalar sonucunda, DEHB(ADHD)’li bir birey olarak kendi deneyimlerimden yola çıkarak yaptığım yorumlardır. Bu nedenle bu içeriği sadece farkındalık arttırmak amaçlı paylaştığımı unutmayınız. Eğer bu içerikte bahsedilen başlıklar ve belirtiler size tanıdık geliyorsa, kendi kendinize DEHB teşhisi koymak yerine lütfen öncelikle bir uzmana danışınız.
DEHB(ADHD) Teşhisi Nasıl Konur?
DSM-5 tanı kriterleri doğrultusunda DEHB(ADHD) teşhisi konulabilmesi için belirli belirtilerin çocuklukta başlamış olması gerekir. Tanıda, iki ana belirti grubu değerlendirilir: Dikkat eksikliği ve hiperaktivite/dürtüsellik. Bu başlıklar altındaki belirtileri aşağıda daha detaylı bir şekilde anlatacağım. Tanı koyulabilmesi için belirtilerin en az altı ay boyunca devam etmesi, bireyin yaşam kalitesini etkilemesi ve iki veya daha fazla ortamda (örneğin ev ve okul) görülmesi gerekir.
Önemli: Bu belirtilerin bireyin hayatını ciddi seviyede etkileyecek boyutta olması lazım. DEHB(ADHD)’si olmayan çoğu insanın bunları duyduğunda yaptıkları gibi; yorgunluk/stress kaynaklı veya sadece kısa süreli yaşanabilecek normal dikkat dağınıklığı, unutkanlık gibi durumlarla karıştırılmaması gerekiyor.
DSM 5 Nedir, Açılımı Nedir?
DSM 5 çalışması, hastalıkların klinik görünümü ile uyumlu olması ile birden çok hastalıkta karşılaşılan eş tanıların azaltılması kapsamında çalışmalar içermektedir. DSM ifadesinin açıklaması, İngilizce tabir olan “The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders” şeklinde bilinmektedir. Türkçe karşılığı ise “Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı” anlamına gelir.
Dikkat Eksikliği ve DEHB(ADHD) Teşhisi
DEHB(ADHD) teşhisi konmuş bireylerde en sık karşılaşılan sorunlardan biri, dikkat eksikliğidir. Bu durum, gündelik yaşamda pek çok zorluk yaratabilir. Ancak, DEHB’li bireylerin dikkat eksikliği, aslında yalnızca rutin, ilgilerini çekmeyen konularda belirginleşir. Diğer yandan, ilgilerini çeken bir konuya odaklandıklarında ise, “hiperfocus” adı verilen zihinsel duruma girerler. Hiperfocus, o kadar derin bir odaklanma halidir ki, çevredeki tüm uyarıcılara kayıtsız kalabilirler. Örneğin, bir DEHB’li birey resim yaparken, evde yangın çıksa bile bunu fark etmeyebilir. Bu durum, DEHB’li çocukların oyun oynarken dışarıdan gelen sesleri bile duymayacak kadar dikkatlerini vermesiyle benzerlik gösterir.
Dikkat Eksikliği Belirtileri:
1. Ayrıntılara Dikkat Etmeme
DEHB’li bireyler, genellikle ayrıntılara dikkat etmekte zorlanırlar ve bu durum, işle ilgili dikkatsiz hatalara yol açabilir. Ancak, bu dikkat eksikliği, yalnızca ilgilerini çekmeyen ve rutin hale gelmiş konularda ortaya çıkar. İlgi alanlarına giren işler, onlar için tamamen farklı bir zihinsel odaklanma yaratabilir.
2. Görevlerde Dikkat Toplayamama
DEHB’li bireyler, görevlerde dikkatlerini toplamakta genellikle zorlanırlar. Bu durum, özellikle rutin ve sıkıcı görevlerde belirgindir. Ancak ilgilerini çeken bir işte hiperfocus durumuna geçebilirler. Bu da bir yandan güçlü bir avantajken, öte yandan çevredeki dünyaya kayıtsız kalmalarına yol açabilir. Bu uç noktada, dışarıdan gelen acil uyarıcılara duyarsız hale gelebilirler.
3. Dinlememiş Gibi Görünme
Bir DEHB’li birey, doğrudan konuşulduğunda genellikle dinlemiyor gibi görünebilir. Bunun nedeni, karşı tarafın söylediklerinin zihninde başka bir şey hatırlatıyor olması veya kendisi söylemek istediği şeyi unutmamak için sürekli olarak zihninde tekrar ediyor olmasıdır. Bu, aslında dikkatsizlikten değil, zihinsel meşguliyetten kaynaklanır.
4. Talimatları Yerine Getirememe
DEHB’li bireyler, genellikle verilen talimatları yerine getirmekte zorlanır ve sıkça okul ödevlerini veya ev işlerini tamamlayamazlar. Ancak, bu yalnızca rutin işlerde gözlemlenen bir durumdur. Başladıkları bir iş sıkıcı hale geldiğinde, motivasyonları hızla düşer ve işleri yarım bırakma eğiliminde olurlar.
5. Görevleri ve Faaliyetleri Organize Etme Zorluğu
DEHB’li bireyler, görevleri ve faaliyetleri organize etmekte zorlanabilirler. Bu, özellikle çok sayıda görevle bir arada başa çıkmak gerektiğinde daha belirgin hale gelir.
6. Zihinsel Çaba Gerektiren İşlerden Kaçınma
DEHB’li bireyler, uzun süre zihinsel çaba gerektiren işlerden kaçınma eğiliminde olabilirler. Çünkü etraflarındaki uyarıcılar dikkatlerini çok kolay bir şekilde dağıtabilir ve odaklanmaları zorlaşır. Bu durum, onlara sürekli bir rahatsızlık hissi yaratabilir ve zaman içinde bu tür görevlerden kaçınmalarına yol açabilir.
7. Gerekli Eşyaları Kaybetme
DEHB’li bireyler, sıklıkla görevler için gerekli olan eşyaları kaybedebilirler. Bu durum, dikkat eksikliğinin ve organizasyon zorluğunun bir sonucu olarak ortaya çıkar.
8. Dikkatin Kolayca Dağılması
DEHB’li bireylerin dikkati, çevresel uyaranlarla çok kolay bir şekilde dağılabilir. Bu, onlar için günlük yaşamda sürekli bir zorluk yaratabilir ve her türlü görevi yerine getirme sürecini daha karmaşık hale getirebilir.
9. Günlük Aktivitelere Unutkanlık
DEHB’li bireyler, günlük aktivitelerde sıklıkla unutkanlık yaşayabilirler. Bu unutkanlık, genellikle ilgilerini çekmeyen konularda daha belirgin hale gelir ve önemli görevlerin zamanında yapılmamasına neden olabilir.
Hiperaktivite/Dürtüsellik ve DEHB(ADHD) Teşhisi:
DEHB teşhisi konmuş bireyler, sadece dikkat eksikliği değil, aynı zamanda hiperaktivite ve dürtüsellik gibi diğer zorluklarla da mücadele ederler. Bu özellikler, bireylerin günlük yaşamlarında, sosyal etkileşimlerinde ve iş hayatlarında büyük engeller yaratabilir. Hiperaktivite, genellikle bir kişinin durmaksızın hareket etme ihtiyacı hissetmesiyle ortaya çıkar. Dürtüsellik ise düşünmeden, anlık tepkilerle hareket etmeyi içerir.
Hiperaktivite/Dürtüsellik Belirtileri:
10. Sürekli Ellerini veya Ayaklarını Oynatma
DEHB’li bireyler, genellikle ellerini veya ayaklarını oynatmakta ya da oturdukları yerde kıpırdanmakta zorlanırlar. Bu, onları sürekli hareket halinde tutan bir dürtü olarak kendini gösterir. Çevredeki insanların bu hareketliliği bazen rahatsız edici olabilir, ancak bu davranış DEHB’nin doğal bir parçasıdır ve sakinleşmek için farkında olmadan yapılan bir harekettir.
11. Koltuklardan İzin Verilmeyen Durumlarda Kalkma
DEHB’li bireyler, özellikle sıkıldıklarında veya odaklanamadıklarında, genellikle izin verilmeyen durumlarda koltuklarından kalkar ve yer değiştirirler. Bu durum, onların hareketsizlikle başa çıkmalarının zor olduğu bir göstergedir ve genellikle topluluk içinde dikkat çekici hale gelir.
12. Uygunsuz Durumlarda Koşma veya Tırmanma
Hiperaktivite, DEHB’li bireylerde uygun olmayan durumlarda koşma veya tırmanma gibi davranışlarla kendini gösterebilir. Bu, çocuklar arasında daha belirgin olabilir, ancak yetişkinlerde de sosyal ortamlarda uygun davranışları sergilemekte zorlanabilirler. Yine de çoğu zaman yetişkinlerde çevresel etkenler ve toplum baskısı sebebiyle bu hiperaktivite zihinlerinde düşünce karmaşası ve beyin sisi denilen bir belirtiye dönüşür ve ileri seviyede zihin yorgunluğuna sebep olur.
13. Boş Zaman Faaliyetlerine Sessizce Katılamama
DEHB’li bireyler, genellikle boş zaman faaliyetlerine sessizce katılmakta zorlanırlar. Diğerlerinin dinlendiği ya da sakin faaliyetlerde bulunduğu zamanlarda bile, onlar için hareket etme isteği baskın gelir ve bu durum, sosyal yaşamda uyumsuzluklara yol açabilir.
Yetişkinlik döneminde ise bu belirti izin, tatil veya boş vakitlerinde ne yapacağını bilememe veya dinlenememe gibi etkiler doğurur. Bu tarz bir etki yaşayan yetişkin ne yapacağını bilemediği için izin/tatil günlerinde de çalışarak işkolik bir profil sergileyebilir.
14. ‘Bir Motor Tarafından Tahrik Ediliyormuş’ Gibiyken Sürekli Hareket Halinde Olma
DEHB’li bireyler, “motor gibi” tanımlanan bir şekilde sürekli hareket halindedirler. Bu, onların bir tür içsel enerjiyi dışa vurma şeklidir. Çevrelerinde sabırsızlıkla oturdukları bir ortamda da bu durum belirginleşebilir. Sürekli hareket etme ihtiyacı, sosyal ortamlarda bazen yanlış anlaşılabilir.
15. Aşırı Konuşma
DEHB’li bireyler genellikle aşırı konuşurlar. Kendileriyle ilgili her şeyi anlatmak isteyebilirler veya anlatacakları konuyu uzun ve karmaşık bir şekilde açıklamaya çalışabilirler. Bu süreçte, ne anlatacaklarını unutabilir ve konu dağılabilir. Konu bütünlüğünü kaybedebilirler, çünkü düşüncelerinin bir kısmı hızla başka bir noktaya kayabilir.
16. Dürtüsel Cevaplar Verme
DEHB’li bireyler, genellikle cevapları düşünmeden verirler. Akıllarına gelen ilk şeyi, ortamın uygun olup olmadığına bakmadan hemen dile getirirler. Bu dürtüsellik, bazen yanlış anlaşılmalara veya sosyal uyumsuzluklara yol açabilir. Ancak bu durum, onların sadece düşünmeden hareket etme eğiliminden kaynaklanır, kişisel bir niyet değildir.
17. Sıra Beklemekte Zorlanma
DEHB’li bireyler, konuşma sırası, otobüs sırası gibi uzun süre beklemeleri gereken her türlü sırada büyük huzursuzluk yaşayabilirler. Sabırsızlıkları, sıralarını beklemek için gerekli olan uzun süreye tahammül etmelerini zorlaştırır. Bu, topluluk içinde bazen onları “sabırsız” olarak nitelendirebilir.
18. Söz Kesme ve Araya Girme
DEHB’li bireyler, konuşmalar sırasında başkalarının sözünü kesebilir veya araya girebilirler. Bunun nedeni, kendileri konuşurken söylediklerini unutmamak için başkalarının cümlelerine müdahale etmeleridir. Bu dürtüsel hareket, bazen karşı tarafın rahatsız olmasına neden olsa da, genellikle konuşmanın hemen akabinde zihinsel süreçlerinin etkisiyle gerçekleşir.
Yukarıdaki maddeler, DEHB’nin dikkat eksikliği ve hiperaktivite/dürtüsellik boyutunu ve bu durumun DEHB’li bir birey için hayatın her alanında nasıl etkiler yarattığı hakkında farkındalık oluşturmak için hazırlanmıştır. Lütfen unutmayın ki bu özellikler hakkında farkındalığınızı arttırarak; bir psikolog, psikiyatr veya DEHB(ADHD) koçundan destek alarak, uygun stratejilerle bu belirtiler daha yönetilebilir hale getirilebilir.
DEHB, bireylere aynı zamanda farklı ve yaratıcı bir bakış açısı kazandırarak, potansiyellerini keşfetme fırsatı sunar. Bu yüzden, çevremizdeki bireylerin DEHB’li olmasını daha fazla anlayışla karşılamak, onların güçlü yönlerini öne çıkarmalarına yardımcı olabilir.
