Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), toplumda yaygın olarak bilinen bir nörogelişimsel bozukluktur. Ancak genellikle DEHB(ADHD) ve eşlik eden rahatsızlıklar birlikte görülür. “Komorbidite” adı verilen bu durum, birden fazla rahatsızlığın bir arada bulunmasını ifade eder ve DEHB’li bireylerin yaklaşık %80’inde en az bir, %50’sinde ise iki veya daha fazla eşlik eden rahatsızlık bulunduğu tahmin edilmektedir. Bu durum, DEHB’yi ele alırken daha geniş bir perspektif ve kapsamlı bir yaklaşım gerektiğini ortaya koymaktadır.
DEHB’nin bireyin yaşamına etkisi, sadece dikkat eksikliği ve hiperaktivite belirtileri ile sınırlı kalmaz. Eşlik eden rahatsızlıklar, bireylerin duygusal, sosyal ve bilişsel yaşamlarını daha karmaşık hale getirebilir. Bu yazıda, DEHB ile sıklıkla birlikte görülen rahatsızlıkları ve bu durumların bireyin yaşamına etkilerini ele alacağım.
Çoğu araştırmada kesin olarak belirtilen şey ise, çevresel faktörler ADHD oluşmasına sebep olmuyor ama komorbidite geliştirilmesine veya ADHD’nin etkilerinin daha belirgin ya da aşırı yaşanmasına sebep olduğu.
Karşıt Olma-Karşı Gelme Bozukluğu (KOKGB) ve Davranış Bozukluğu (DB)
DEHB’li bireylerde sıkça görülen rahatsızlıklardan biri de Karşıt Olma-Karşı Gelme Bozukluğu (KOKGB) ve Davranış Bozukluğu’dur (DB). Bu rahatsızlıklar genellikle çocukluk çağında ortaya çıkar ve bireyin sosyal çevresindeki ilişkilerini olumsuz etkileyebilir.
Bu konudaki kişisel yorumum, özellikle çocukluk döneminde ebeveynlerinden veya otorite figürlerinden yoğun şiddet veya baskı görmüş bireylerin bu bozukluğu/rahatsızlığı yaşama imkanlarının daha yüksek olduğu. Özellikle aile içerisinde psikolojik rahatsızlığı olan ebeveyn veya kardeş varsa bireyi daha da etkileyecektir.
- KOKGB: KOKGB, otorite figürlerine karşı inatçı, düşmanca ve itaatsiz davranışlarla kendini gösterir. Çocuklar sık sık tartışmalara girer, kurallara karşı gelir ve sinirlilik hali sergiler.
- DB: Daha ciddi bir tablo sunan Davranış Bozukluğu ise toplumsal normları ve kuralları ihlal eden davranışlarla karakterizedir. Şiddet, mala zarar verme ve hile yapma gibi sorunlar bu rahatsızlığın belirtileri arasında yer alır.
DEHB ile bağlantısı: DEHB’ye bağlı dürtüsellik ve duygusal regülasyon sorunları, KOKGB ve DB riskini artırabilir. Araştırmalar, hiperaktif davranışların, KOKGB’den DB’ye ilerleme olasılığını artırdığını göstermektedir.
Kaygı Bozuklukları
Kaygı bozuklukları, DEHB’li bireylerde en sık görülen eşlik eden rahatsızlıklar arasında yer alır. Çocuklarda bu oran %33 iken, yetişkinlerde %50’ye kadar çıkabilir.
DEHB(ADHD)’nin fizyolojik olarak desteklenen duygusal hassaslık olduğunu düşünürsek, bireyin kaygı bozukluğu geliştirmesi oldukça muhtemeldir. Çocukluk döneminde ailesi tarafından kabul görmediğini hisseden veya hissettirilen birey, kendisini ifade etmesine de pek izin verilmediyse, ilişkilerinde yoğun bir şekilde ayrılma kaygısı veya sosyal kaygı bozukluğu yaşayabilir. Kaygı bozuklukları çoğu zaman DEHB(ADHD) ile birlikte en sık görülen rahatsızlıklardan biri maalesef. Önceki maddelerle birlikte tamamen çevresel faktörlere, aile yaşamındaki iletişimin kalitesine ve anlayışa bağlı olarak seviyeleri artabilir veya azalabilir.
Kaygı bozuklukları farklı türlerde ortaya çıkabilir:
- Genelleştirilmiş Kaygı Bozukluğu: Sürekli bir endişe hali.
- Sosyal Kaygı Bozukluğu: Sosyal ortamlarda yoğun kaygı duyma.
- Ayrılma Kaygısı: Bağlı olunan kişilerden ayrılma korkusu.
- Spesifik Fobiler: Belirli durumlara veya nesnelere karşı aşırı korku.
DEHB ile bağlantısı: Kaygı bozuklukları, DEHB’nin dikkat sorunları ve huzursuzluk gibi semptomlarıyla karışabilir. Bu nedenle, doğru tanı koymak ve tedavi planlamak önemlidir. Ayrıca, DEHB’nin tedavi edilmemesi durumunda, kaygının daha da artabileceği bilinmektedir.
Depresyon
Depresyon, DEHB ile sıklıkla birlikte görülen diğer bir rahatsızlıktır. Araştırmalar, DEHB’li bireylerin yaşam boyu depresyon geçirme riskinin %26 ile %45 arasında olduğunu göstermektedir.
Kişisel yorumum; çocukluğu duygusal hassaslık, çocukluk travmaları ve kaygılarla dolu olan bir bireyin özellikle iş ve sosyal hayata atılmasıyla yani yetişkinlikle birlikte çok daha derin depresyonlar yaşayabileceği. DEHB(ADHD)’si çocukluk döneminde tespit edilememiş veya gerekli destekleri alamamış bireyler yaşları ilerledikçe depresyonları daha da derinleşecektir.
Gelişimsel süreç:
- DEHB, genellikle ilk olarak ortaya çıkan bir rahatsızlıktır.
- Tedavi edilmediğinde veya fark edilmediğinde, bireyler sosyal izolasyon, akademik başarısızlık ve düşük özsaygı gibi durumlarla karşı karşıya kalabilir.
- Bu süreç, zamanla depresyon riskini artırır.
Depresyonun DEHB üzerindeki etkisi, bireyin yaşam kalitesini ciddi şekilde düşürebilir. Bu nedenle, her iki durumun birlikte ele alınması önemlidir.
Madde Kullanım Bozuklukları
DEHB’li bireyler, özellikle ergenlik döneminde madde kullanım bozukluğu geliştirme açısından daha yüksek risk altındadır.
Kişisel yorumum; bunu aslında sadece madde kullanım bozukluğu olarak değil, bağımlılık başlığı altında incelemek çok daha doğru olacaktır. Nörolojik olarak dopamin eksikliği yaşayan bireyin herhangi bir konuya bağımlılık geliştirme olasılığı çok daha yüksek. Bu alkol, cinsellik, kumar, madde veya alışveriş olabilir. Hangi konuda bağımlılık geliştireceği ise tamamen çevresel faktörlere bağlıdır.
Bunun nedenleri arasında şunlar yer alır:
- Dürtüsellik: Hızlı karar verme ve riskli davranışlar.
- Sosyal zorluklar: Yalnızlık veya dışlanma hissi.
- Kendi kendine tedavi: DEHB belirtilerini hafifletme amacıyla madde kullanımı.
Madde kullanım bozuklukları, DEHB tedavisinin bir parçası olarak ele alınmalı ve bireye destekleyici bir yaklaşım sunulmalıdır.
Bipolar Bozukluk
Bipolar bozukluk, DEHB ile birlikte görülebilen karmaşık rahatsızlıklardan biridir. Bu iki bozukluk arasındaki ilişki, özellikle çocuk ve ergenlerde teşhis koymayı zorlaştırabilir.
Kişisel yorumum; burada bir diğer önemli konu ise özellikle kız çocukları, ergenler ve yetişkin kadınların toplumsal diretme ve beklentileri nedeniyle dikkatsiz tip DEHB(ADHD) belirtileri göstermesi sebebiyle genellikle zamanında teşhis konamadığı için komorbidite (eşlik eden rahatsızlık) geliştirme oranları çok daha yüksek olabiliyor. Ayrıca DEHB(ADHD) konusunda yeterli deneyimi olmayan uzmanlar sebebiyle dikkatsiz tip adhd belirtilerinin anksiyete, depresyon, kaygı bozukluğu ve/veya bipolar bozukluk olarak yorumlanma ihtimali de oldukça yüksek.
DEHB ile bağlantısı:
- Kronik irritabilite ve duygusal dengesizlik, hem bipolar bozuklukta hem de DEHB’de görülebilir. Ancak bipolar bozuklukta mani veya hipomani dönemleri belirleyici bir faktördür.
- Uzun süreli bir izleme süreci, bu iki rahatsızlık arasındaki farkı anlamada yardımcı olabilir.
Tourette Sendromu
Tourette sendromu, istemsiz tiklerle karakterize edilen nörolojik bir bozukluktur ve DEHB ile sıklıkla birlikte görülür. Tourette sendromlu bireylerin %50’sinden fazlasında DEHB belirtileri de mevcuttur.
Ek sorunlar: Tourette sendromu, obsesif-kompulsif bozukluk ve depresyon gibi rahatsızlıklarla da ilişkilendirilebilir. DEHB ve Tourette sendromunun bir arada bulunması, tedaviyi daha karmaşık hale getirebilir.
Sonuç
DEHB, sadece dikkat eksikliği ve hiperaktivite/dürtüsel davranış belirtileriyle sınırlı olmayan, kompleks bir rahatsızlıktır. Eşlik eden rahatsızlıklar, bireylerin yaşamını daha da karmaşık hale getirebilir. Ancak doğru bir tanı ve kapsamlı bir tedavi planı ile hem DEHB hem de eşlik eden rahatsızlıklar başarılı bir şekilde yönetilebilir. Bu süreçte, bireylerin duygusal ve sosyal ihtiyaçlarının göz önünde bulundurulması büyük önem taşır. DEHB’li bireylerin kendilerini tanımaları, kabul etmeleri ve güçlü yönlerine odaklanmaları, yaşam kalitelerini artırmada önemli bir adımdır.
Bu süreçte birey DEHB(ADHD) olduğunu farkında olsun ya da olmasın kesinlikle uzman bir psikolog, psikiyatr veya davranışsal terapist’ten destek almalıdır. Farkındalık ve hayatını düzenleme sürecinde bir DEHB(ADHD) koçundan destek alması da hayat kalitesini oldukça arttıracaktır.
Unutmayın DEHB(ADHD) üzülecek veya korkulacak bir şey değil, aksine farkındalığınız arttıkça önünüzde hayal edemeyeceğiniz başarıların kapılarını açabilecek bir yetenektir.
